علي رغم اهميت بسيار زياد فناوري ماشيني در کشاورزي  سياستهاي دولت در سال هاي گذشته باعث عرضه نا مناسب ماشين آلات به بخش کشاورزي شده است . ميزان تزريق ماشين آلات به بخش کشاورزي در سالهاي گذشته نه تنها باعث تحقق نيافتن برنامه هاي مکانيزاسيون بخش شده بلکه جوابگوي ميزان استهلاک ماشين آلات نيز نبوده است اين وضعيت کاهش ضريب مکانيزاسيون گرديده و کشاورزان را مجبور به استفاده از ماشين آلات مستهلک و فرسوده کرده است . همچنين رشد قيمت ماشين آلات کشاورزي بيشتر از رشد شاخص قيمت تضميني محصولات کشاورزي بوده است . البته علي رغم موارد ذکر شده طي سالهاي گذشته درجه مکانيزاسيون در عمليات زراعي افزايش يافته است که اين نشان دهنده نقش کنوني ماشينهاي کشاورزي و مکانيزاسيون کشاورزي درتوسعه کشاورزي است . در ايران در چندين دهه گذشته ماشين آلات کشاورزي وارد مراحل مختلف عرصه توليد شده و جزء لاينفک ساختار کشاورزي گرديده است وليکن در سالهاي گذشته تامين ماشين آلات کشاورزي با مشکلات و فراز و نشيب هاي بسياري مهم چون عرضه نامتناسب ماشين آلات کشاورزي و با نياز بخش کشاورزي و آثار منفي اين مسئله بر پيکره بخش روبرو بوده است . همچنين طرز استفاده از ماشين هاي کشاورزي يک عامل مهم در پيشبرد اهداف مکانيزاسيون به شمار مي رود که در اين ارتباط سطح سواد کشاورزان قابل توجه  مي باشد.                          

در اين مورد کشاورزان به سه مورد تقسيم مي شوند:  

1) کشاورزي که فقط از ادوات و ماشين هاي کشاورزي استفاده کرده و به علت کمي سواد و عدم آموزش لازم بهره برداري بهينه از دستگاه و ادوات نمي کند .

  2) کشاورزاني که اطلاعات کمي در استفاده صحيح و تنظيم ادوات دارند .

3) کشاورزاني که اطلاعات آنها در مورد کاربرد صحيح ادوات در حد کافي است که متاسفانه تعداد آنها کم است و جزء کشاورزان پيشرو طبقه بندي مي شود . گرچه بيش از يک قرن از پيدايش تراکتور گذشته است ولي به طور کلي مي توان که در خلال جنگ بين المللي اول بود که براي نخستين بار نيروي حرکتي خود را به دست آورد و در پي جنگ جهاني دوم به عرصه کشاورزي معرفي شد دليل در هر يک از دو دوره گفته شده عبارت از نياز روزافزون به مواد غذايي و الياف گياهي بوده که با تعداد کمتري کارگر کشاورزي به دست ايد .

بررسي اقتصادي و اجتماعي مکانيزاسيون کشاورزي ايران

درحال حاضر حرکت کلي کشورها به سمت توسعه و پيشرفت و نيل به استقلال ، رابطه مستقيمي با توليدات کشاورزي دارد . در بيشتر کشور ها ابتدا کشاورزي رشد کرده  و سپس درصنعت کشور ، شده اند . از طرفي بالا بردن سطح کمي وکيفي توليدات بدون مکانيزه کردن کشاورزي امکان ندارد . امروزه قسمت اعظم کشاورزي ايران مکانيزه نيست . متاسفانه تا وجود تاکيد بيشتر مجريان طرح هاي کلان اقتصادي به اين واقعيت که کشاورزي بايد محور توسعه باشد در حد گفتار باقي مانده وعدم تحقيق پيش بيني افزايش ضرايب مکانيزاسيون سبب بروز مشکلات جدي تر شده است.

يکي از شاخصهاي بسيار مهم که به بررسي کيفي مکانيزاسيون مي پردازد سطح مکانيزاسيون است . اين شاخص در واقع مجموع کل توان کشش موجود در کشور به کل سطح زير کشت فعال مي باشد .

واحد اين معيار اسب بخار بر هکتار مي باشد . نکته مهم آن است که با افزايش سطح مکانيزاسيون عملکرد در واحد سطح نيز بايد يک روند افزايشي نسبي داشته باشد و اين يکي از بحران هاي موجود مکانيزاسيون کشور ماست و متاسفانه شاهد آن هستيم البته برخي پارامترها مانند حاصلخيزي خاک مرغوبيتي زمين نيز دخيل هستند که نبايد از آنها چشم پوشي نمود به عبارتي کاربرد صحيح ماشينها تناسب تکنولوژي آن ماشين با منطقه و شرايط اقليمي رعايت مباني اين نياز به برنامه ريزي جهت گيري و تصميم گيري درست با توجه به بافت هاي زراعي کشور را مي طلبد که هر کدام داراي تنوع گوناگون حتي بافت اقتصادي و اجتماعي هستند .

دلايل عدم توسعه مکانيزاسيون کشاورزي در کشور ايران  

استفاده از ماشين در عرصه توليدات کشاورزي واژه اي که حدود 50 سال است در بخش کشاورزي کشور مطرح است و وزارت فلاحت يا کشاورزي فعلي در سال 1332 با به تصويب رساندن اساس نامه بنگاه توسعه ماشينهاي کشاورزي سنگ بناي يکي از شرکتهايي را گذاشت که بتواند چنين امري را در عرصه کشاورزي کشور سامان دهد.

به موازاتي تاسيس اين شرکت که با سرمايه اوليه سازمان مديريت و برنامه ريزي کشور و به منظور افزايش توليدات کشاورزي صورت گرفت . طبعا” کشاورزي سنتي مي رفت که تغييرات اساسي بايد پاسخگوي محصولات کشاورزي مور نياز مردم با توجه به افزايش روزافزون جمعيت و با بهره گيري از ماشين باشد. چرا که تا آن روز عمليات کشاورزي با روشهاي سنتي چون شخم با گاو جفت و برداشت با دست انجام مي شد منابع آب هم صرفا” از قنات بود و يا چشمه ها و رودخانه هاي فصلي کشت غالب مملکت هم به دليل خشک بودن اکثر سرزمين ما از نظر بارندگي معطوف به کشت ديم بود .

ايجاد اولين کارخانه تراکتور سازي در تبريز که با مونتاژ تراکتورهاي در قدرت 45-60 است توسط وزارت صنايع در دهه چهل همراه با واردات ادوات ابتدايي مانند گاوآهن، ديسک ، تريلر و فاروئربه منظور عمليات کاشت و واردات انواع تراکتورهاي متوسط و سنگين توسط بنگاه توسعه ماشين هاي کشاورزي و تاسيس و راه اندازي تعميرگاههاي ثابت و ساير در مراکز استانها و استخدام کارشناسان خارجي براي انتقال دانش و تکنولوژي ماشينهاي وارداتي و غيره از اقداماتي بوده براي اين دگرگوني الزامي مي نمود .

پس از اصلاحات ارضي در سال 41 وزارت کشاورزي با ايجاد شرکتهاي تعاوني و توليد و سهامي زراعي در مراکز استانها براي سامان دهي مکانيزاسيون با اعزام کارشناسان و متخصصان داخلي و خارجي پي زمينه انتقال مکانيزاسيون و فرهنگ سازي در بهره برداري بهينه از زمينهاي يک پارچه را کليه عمليات زراعي آن (کاشت ، داشت ، برداشت ) با ماشين انجام مي شد و در دستور کار قرار داد .بانکهاي تخصصي کشاورزي موظف گرديدند که براي خريد ماشين آلات مذکور وام هاي کم بهره در اختيار کشاورزان صاحب زمين قرار دهند که بعد از اصلاحات اراضي از غالب خوش نشيني و رعيتي خلاصي يافته و صاحب زمين شوند .

مشکلات خاص و عام مکانيزاسيون در يک ديد کلي کشاورزي ما نو پاست و در همه زير ساختها نياز به تعمق دارد . اما دربخش مکانيزاسيون مشکلاتي که وجود دارند عبارتند از :

1. دقت در تناسب و انتخاب ماشين براي مناطق مختلف و کشت متفاوت به عبارتي اجراي تکنولوژي مناسب در هر منطقه

 2. نبود تعمير گاههاي مجاز ماشين آلات کشاورزي و يا عدم دسترسي راحت به آنها در اقصي نقاط کشور

3. کمبود شرکتهاي خدماتي تعاوني ماشينهاي کشاورزي و عدم انسجام شرکت هاي موجود

4. کمبود قطعات يدکي و عدم نظارت دقيق بر نحوه ورود و توزيع و فروش آنها

5. نبود مراکز آموزش و تعليم جهت کشاورزان به منظور تبادل تجربيات و استفاده بهينه از ماشين و ادوات

6. عدم تناسب قدرت اندازه و . . . ماشين با نوع عمليات انجام شده که معمولابه فرسودگي زود رس منجر مي شود

7. عدم تحقيقات کاربردي جهت دست يابي به الگوي مکانيزه محصولات مختلف در شرايط متفاوت .

8. عدم داشتن تبحر بر اطلاعات فني اوليه جهت کاربردي ماشين .

9. عدم توجه خاص به مکانيزاسيون در حد کلان که علاوه بر قرار دادن منابع ملي و مردمي کشاورزي را در رکورد باقي خواهد گذاشت .

مشکلات خاص عام مکانيزاسيون

از ديدگاه مقايسه اي مي توان هزينه تعمير نگهداري سالانه تراکتورهاي چرخ لاستيکي در کشور آمريکا 12% ارزش ماشيني و هزينه تعمير و نگهداري سالانه کمباين 5% ارزش ماشيني بوده است. مقايسه ارقام تعمير و نگهداري سالانه انواع تراکتور و کمباين در ايران با ارقام مشابه در آمريکا نشان دهنده بالابردن هزينه تعميرات و نگهداري در ايران است از دلايل عمده اين وضعيت مي توان به بالا بودن عمر ماشينها، وضعيت نامناسب خدمات پس از فروش، شامل سرويس گارانتي و خدمات تعميرگاهي، کمبود و گراني قطعات يدکي کيفيت نا مطلوب قطعات مورد استفاده و پايين بودن کيفيت تعميرات است. بنابر اين استفاده از ماشينهاي فرسوده هزينه عمليات زراعي و ضريب لنگي ماشين را مي افزايد  ضمن اينكه ضريب كاركرد صحيح ماشين را مي كاهد. واضح است كه حاصل وضعيت فوق انجام نشدن به موقع عمليات کاشت، داشت و برداشت، کاهش کيفيت عمليات زراعي، افزايش ضايعات نهاده و محصول، افزايش هزينه عمليات زراعي و افزايش يارانه سوخت است.

بنابراين تحقق نيافتن برنامه هاي مکانيزاسيون در خصوص تامين نيروي محرک لازم علاوه بر اين سبب مي شود بسياري از عمليات کشاورزي در زمان نامناسب و با کيفيت لازم انجام پذيرد افزايش هزينه هاي زراعي، افزايش ضايعات و کاهش عملکرد را نيز در پي خواهد داشت .

آينده، برنامه وتوسعه، مکانيزاسيون   

تاريخ نشان داده است که فرايند برنامه توسعه مکانيزاسيون در حال پويايي است بدون اينکه هدفي غايي در پيش داشته باشد. تحت سيستم رقابتي توليد وتجارت آزاد هر توليد کننده اي بايد به طور مداوم محصولات خود را اصلاح کرده و محصولات جديد را عرضه نمايد تا اينکه سود آور بوده رشد کند و از قطعات عامل ماشين مجزا ودور مي شود سيستم هاي هشدار دهنده و کنترل کننده هاي خودکار براي ماشينهاي پيچيده اهميت افزونتري پيدا مي کنند. انجام خودکار براي ماشينهاي پيچيده اهميت بيشتري پيدا مي کند. انجام خودکار عمليات زراعي شامل سيستم هاي راهنماي خودکار چيزي است در حد رويا .

با عرضه تراکتور هاي بزرگتر و ادوات خاک بايد براي کار در سرعتهاي بالاتر طراحي شود يا سواي قدرت مالبندي مورد استفاده قرار گيرد تا اينکه کشش عامل محدود کننده اي نباشد. هنوز جاي زيادي براي توسعه ابزارخاک ورزي پر راندمان يعني ابزاري که براي ايجاد اثر مطلوب در خاک به انرژي کمتري در هکتار نياز خواهند داشت خالي است .

بايد به اين نکته توجه داشت که کارخانه هاي سازنده تراکتور و موتور به مطالعات خود براي ساختن انواع جديد وسايل و همچنين توسعه مکانيزاسيون ادامه خواهند داد . تطبيق اقتصادي انواع معيني از ماشين ها با مزارع کوچک مساله اي است که قبل از مکانيزاسيون کامل کشاورزي ما نياز به توجه بيشتري دارد . در بيشتر مزارع سطح زير کشت يک محصول به خصوص آن قدر کوچک است که تملک ادوات گرانقيمتي چون بسته بندي ها و مکعب سازهاي علوفه پنبه چينها ماشين هاي برداشت گوجه فرنگي و از اين قبيل را توجيه نمي کند .

با به کارگيري مکانيزاسيون و پرورش نيروي متخصص در اين امر ، افزايش ضريب بهره وري از منابع و نهادهاي ادوات ، افزايش کمي و کيفي بسته و يا بسيار محدود است . و ضرورت دارد با توجه به اهداف از قبيل تعيين شده ، نيروي کار آمد بيشتري به چرخه مکانيزاسيون پيوسته و آن را سريع تر به گردش در آورند .

براي بهينه شدن برنامه توسعه مکانيزاسيون چندين پيشنهاد ارائه مي شود:

1.اولين راه حل که سابقه زيادي درمحافل علمي دارد يکپارچه کردن زمينهاي کوچک کشاورزي است. بديهي است با افزايش سطح زير کشت، عملکرد ماشينها در مزرعه بهتر شده و راندمان کار بالاتر خواهد رفت. هم اکنون بدليل کم بودن سطح زير کشت در بيشتر نقاط کشور خريد ماشينها مقرون به صرفه اقتصادي نيست.

2. تاسيس و گسترش شرکتهاي ماشينهاي کشاورزي و ارائه خدمات گارانتي و تعميرات و نظرات کارشناسي براي رفع نياز کشاورزان. از طرفي با در اختيار داشتن ادوات فني در چنين شرکتهايي نياز کار متخصصان اين بخش بيشتر احساس شده و علاوه بر اشتغال، به عمق مفيد دستگاهها افزوده مي شود.

3. تامين نقدينگي مورد نياز صنايع مرتبط با بخش مکانيزاسيون و اختصاص اعتبارات بانکي متناسب با سقف توليدات هر واحد دست اندر کار مکانيزاسيون .

4. بسط زنجيره جهاني مکانيزاسيون کشاورزي، مباحث تکنيکي و کاربردي در اين بخش پيوسته در حال تحول است وظيفه دولت و متخصصين اين رشته است که همگام با توسعه فن آوري در جهان، در اين راستا حرکت کرده و گام بردارند.

5. اينترنت يکي از ابزار مهم و قابل دسترسي بين مراکز توليد علم با مراکز اجرايي است.آموزش از راه دور و ارائه راه حل مختلف در زمينه مکانيزاسيون مزارع، طريقي است که مي تواند هم براي متخصصين و هم براي زارعين بسيار مفيد واقع شود.

6. تشکيل يک شوراي عالي مکانيزاسيون که مصوب از ديگر بخشها براساس قوانين مصوب، عهده دار حل مسائل و ايجاد هماهنگي هاي لازم بين کليه بخشهاي مربوطه باشد.

7. ارائه الگوي مکانيزاسيون براي انواع کشت هاي مختلف و تناسب اندازه ماشين با واحد توليدي.

8. برگزاري هر ساله نمايشگاه بين المللي ماشينهاي کشاورزي و ارائه و شناخت ادوات مختلف.

کلام آخر اينکه شناخت و کاربرد خدمات پس از فروش ماشين در رابطه با فرهنگ شناخت، توليد کننده براساس سرمايه و همتش، زارع براساس امکاناتش، کارشناس براساس تخصص و تعهدش و دولت بر اساس تاکيدش مي تواند سرنوشت مکانيزاسيون کشاورزي اين مرز و بوم را رقم بزند.